Сапраўдны рамантык, летуценнік і аптыміст, Міхась Рудкоўскі, хаця мы зналіся і сябравалі добрую чвэрць веку, ні ў маладыя, ні ў сталыя гады, здаецца, ні разу не паскардзіўся на сум і адзіноту. Ды гэтая скарга ўсё часцей і часцей, а з узростам дык асабліва, прарываецца ў ягоныя вершы, і сёння, калі перачытваеш напісанае, дакладней, выпакутаванае ім, без ніякага ценю сумнення пераконваешся: такі паэт нам быў патрэбны, і ён прыйшоў, і сказаў свае, Богам дадзеныя, словы, нягледзячы на крутыя павароты ўласнага жыцця. Не ведаю, пра каго тут правільней гаварыць — ці пра самога творцу, ці пра яго лірычнага героя, але сапраўдным згусткам болю і горычы стаў непадробна шчыры «Самотны санет» з кнігі «Засцярога». Ён, мусіць, і напісаўся ў вусцішную, трывожна-роздумную ноч, «калі аціхне горад і Мілавіца свеціцца ў акне», а былое і перажытае з неадчэпнай думкай пра наканаванасць лёсу аж да золкага світання стаяць перад вачыма.

Збавеннем для спакутаванай і збалелай душы заўсёды былі вершы — вершы без фальшу і гучных падробак, і, можа, іменна таму ў паэзію Міхася Рудкоўскага ўваходзіш як у храм гармоніі і хараства, праўдзівай спавядальнасці і ачышчэння душы, рамантычна-ўзнёслых і ўзвышаных пачуццяў. У храме, між іншым, ёсць месца прароцтву. На першы погляд, нявінны радок «Паэт — агонь, таму згарэў так рана» ў свой час выклікаў пратэст у шаноўнага крытыка Уладзіміра Калесніка, які залічыў яго на кошт звычайнай творчай дэпрэсіі. Аднак праўда за Міхасём Рудкоўскім: паэт — агонь. Здзіўляе, што эпіграфам да «Самотнага санета» ён паставіў словы М. Лынькова: «Як позна-позна! I як рана-рана!» Думаецца, не крызіс, а глыбокая душэўная патрэба стала прычынай для напісання верша «Прад тым як упасці», напоўненага трывожным клопатам пра смутак і плён сваей паэтычнай працы. Гэты верш настолькі ёмкі, так густа «замешаны», што вырваць з тэксту нейкі асобны радок проста немагчыма, таму прывяду яго цалкам:

Сваю найпершую песню, прысвечаную Маці, Міхась Рудкоўскі склаў, прынамсі, паспеў скласці, таму што гэты светлы і мілы вобраз, як і ўвогуле вобраз беларускай жанчыны, жыве пастаянна ў вершах паэта, найбольш поўна і ярка паўстаўшы ўжо ў другой яго кнізе «Сінія Брады». Мясцовыя назвы родных краявідаў — Залаты Бераг, Сінія Брады — толькі ўзмацняюць яркую метафарычнасць паэтычных радкоў, а вобраз Маці — не проста сімвал. «У хвіліну трудную, у часіну шчасную» Міхась Рудкоўскі не раз вяртаецца дадому, на свае сінія і родныя брады, якія сталі для яго «як замова матулі ад напасці-бяды». I перад ёю, самай дарагой на свеце жанчынай, удзячны сын у неадплатным даўгу: «за кожную ноч, што ты недаспала, у калысцы мяне люляючы», «за кожны хлеба акраец, што ты не з'ела, на дарогу мне пакідаючы». Маці памалілася «травам, дрэвам і птушкам», каб «безнадзейна хворы» ён вочы расплюшчыў, а суседка патушыла свечку, маці памалілася сонцу, каб «з разбітай у кроў галавою» ён падняўся з зямлі. Можа, таму найпершая песня Міхася Рудкоўскага такая шчымлівая, непадкупная, поўная гарачай сынавай любові, і ўсё часцей, праз гады і далягляды, у яе стрыманае, засяроджанае гучанне ўрываюцца трывожныя ноткі — прадвеснікі трагічных дзён і блізкага расстання.

Так, гэты «свет чысты — чысты, быццам бы крышталь», і ў ім спакойна, без тлуму, вольна плывуць аблокі і думы, плывуць яны ў незасмужаную даль — «у край бароў жывых, жывых крыніц», што бруяцца золатам зары. Паэтычны слоўнік, навеяны роднымі мясцінамі, любімымі вобразамі і з'явамі, што наогул характэрна для творчасці Міхася Рудкоўскага, яшчэ нічым не выклікае насцярожанасці і трывогі, калі не лічыць, нібы сказанага мімаходзь, напамінку пра «край абеліскаў, курганоў, крыжоў». I раптам, праз шматкроп'е, з новага радка, нечаканае, трагічна-журботнае прызнанне: «Каб маму мог — на міг — з зям'лі падняць я, — я куліком у той бы край пайшоў...» Непазбежнасць апошняй дарогі ў зямным жыцці, а іншы раз і проста ў зямным існаванні, пачынае яскрава ўсведамляцца адразу, як толькі там, у роднай вёсцы, пад белымі бярозамі, не стане жанчыны, якая малілася за цябе «травам, дрэвам і сонцу»:

Перад вяртаннем на Векавечную Бацькаўшчыну, так, дарэчы, называецца адна з кніг Міхася Рудкоўскага, паэт раней выціраў ногі, выціраў душу, бо «што маме добрай я сваёй скажу?», ды і пазней прага самаачышчэння не прайшла, хоць у старой, з буслянкай, хаце няма ўжо бацькі, няма і маці, а сказаць «Дзень добры» можна толькі бярозе, якая «над маленствам маім стаяла, пяшчотная, добрая, быццам матуля, стаяла...» Вобраз бярозы, што сапраўды расла каля весніц, тут невыпадковы: раз за разам, паступова — ад згадак пра маці, успамінаў пра яе нязгойны смутак — вобраз гэтай белай бярозы ператвараецца ў ёмісты, маштабны вобраз «нескаронае воляй і духам» зямлі Скарыны і Купалы, дзе паэт «усюды знаходзіў гасціннасць і шчырасць», бо і падымалася, мужнела родная Беларусь працай дзеда, які «гартаваў і сярпы і нарогі», працай бацькі, які тут «крочыў з сяўнёй».

Найпершую песню — песню Маці — праспяваў Міхась Рудкоўскі на адным дыханні, моцным, роўным і заўсёды ўсхваляваным голасам, «а песня другая — Айчыне, што сілу дала мне і крылы». Паэт, як сказаў пра яго Ул. Калеснік, — «рыцар шчырасці, сумлення і красы», сваю другую песню, пачаўшы яе ў «Першых вёрстах», напоўніў роснай свежасцю ў «Сініх Брадах», значна расшырыў у «Позвах», напаіў чыстымі крыніцамі ў «Векавечнай Бацькаўшчыне» і да высокага мастацкага гучання давёў у наступных паэтычных зборніках «Трыгор'е», «Засцярога» і іншых. Без сумнення, сімвалам Айчыны для яго стала метафара Сінія Брады, і гэта не алегорыя, не мастацкі троп, а жывая і чарадзейная вада, у якую трэба апусціць далоні, і «рукі не могуць зрабіць справы бруднае», да струменьчыка тае вады трэба дакрануцца сэрцам, і «сэрца будзе да скону шчырае». Дзіця вайны, Міхась Рудкоўскі, уваходзячы ў паэзію разам з першым пасляваенным прызывам, аддаў належную даніну тэме мужнасці і гераізму, бо шчыміць і баліць незагоеная рана, нічога не можа забыць не такая ўжо і наіўная дзіцячая памяць:

Вершы пра мінулую вайну ў творчай спадчыне Міхася Рудкоўскага займаюць увогуле нямнога месца, і хоць сапраўдных удач і знаходак тут даволі шмат, але нават сярод іх модным, сканцэнтраваным пачуццём усё ж вылучаецца «Балада пра маіх аднагодкаў». Размова ў ёй ідзе пра спаленую фашыстамі вёску Красніцу, што стаяла непадалёк ад Выганаўскага возера, і «тут, на месцы вёскі, сёння сасоннік стаіць — гонкі, балючы сасоннік». Спыніся, паслухай — кажа паэт. «То не сосны рыпяць — асверы, то не глушцы будзяць зоры — пеўні, не званочкі глядзяць — а вочы, вочы смутныя хлапчукоў, што навек засталіся імі — грыбнікамі і пастушкамі...» Вёска згарэла датла, ляжыць галавешкамі пад сухой ігліцаю, і тут, на месцы Красніцы, «плакун-травы і сёння плачуць па маіх аднагодках страчаных, што не ў вёснах — у сэрцах жывуць». Мусіць, невыпадкова многія свае вершы, навеяныя ўспамінамі ваеннага дзяцінства, паэт называе баладамі — «Балада пра мужнасць», «Балада пра палаючы ліст», «Балада тыфознай зімы 44 года», «Балада пра несмяротнасць», аднак і тыя вершы, у якіх спецыяльна не падкрэсліваецца іх жанр,— «Бабіна лета», «Ліпеньскі роздум», «Каменні цытадэлі», «Размова з доктарам Ветцалем», таксама нясуць яркія прыкметы балады — перш за ўсё драматычна-напружаным сюжэтам, героіка-рамантычнай прыўзнятасцю, сціпласцю і дакладнасцю кожнага слова.

Нават не называючы вялікую колькасць напісаных ім цудоўных балад, можна смела сцвярджаць, што Міхась Рудкоўскі з'яўляецца выдатным майстрам гэтага ліра-эпічнага жанру, хоць аднолькава падуладны яму быліны, легенды, біблейскія і касмічныя міфы. Проціпастаўленне дабра і зла, матывы вернасці і здрады, закляцці і элементы чарадзейства — не проста фальклорныя прыёмы, а сведчанне цеснай сувязі паэта з роднай зямлёй, на якой у рэшце рэшт і нараджаюцца героіка-рамантычныя балады, глыбока патрыятычныя быліны і паданні. Узорам высокага служэння Айчыне можа стаць, напрыклад, «Берасцейская быліна», дзе міфічны «Берасцея, высокі і дужы, у зямлю першы камень паклаў». Прайшлі вякі, «над Бугам пазвоньваюць бомы», «Бугам легенды плывуць», а «між скруткаў калючага дроту на бужскіх сівых берагах парос крапівой і асотам чужынцаў няпрошаны прах...» Паэт-рамантык з родным берасцейскім краем мае трывалую генетычную крэўнасць, часта звяртаецца да сваіх вытокаў і каранёў, дык, можа, таму сказ пра Бацькаўшчыну ў ягонай паэзіі такі непадкупна шчыры, усхваляваны і цэласны. Айчына перад вачыма летуценніка паяўляецца то ў постацях не адзін раз апетай ім бярозы-маці і суцішна-сарамлівай алешынкі — «сіраты Алесенькі», то ў вобразах таго ж легендарнага Берасцеі і не менш легендарнага дзеда — простага каваля:

Па-быліннаму разняволены і напеўны пачатак гэтага хрэстаматыйнага верша нагадвае вядомыя беларускія народныя казкі, ды ўсе яны, сучасныя волаты і асілкі — салдаты, ратаі, жывуць і працуюць на той зямлі, дзе ў паэта застаўся бераг дзяцінства — бераг выраю, бераг Айчыны. Там «глуха, глыбінна ўздыхаюць курганы, і коні былінна храпуць у тумане». Там жа, на беразе дзяцінства, ёсць сяло па-над Начанкай-ракой, і яму непасрэдна Міхась Рудкоўскі прысвяціў два вершы — «Востраў» і «Мой родны Востраў». Паміж гэтымі творамі ляжыць вялікая адлегласць і ў часе, і ў прасторы. Першы Востраў сваім птушанятам, што паляцелі з яго, як з гнязда, слаў лісты, кавалкі сала, а потым дарослыя ўжо мужчыны, пабачыўшы ўсяго, «нібы зайцы ад паху канюшыны», п'янеюць у яго ваколіцах. Другі Востраў — не толькі святыня, не толькі зямля кавалёў і ратаяў, але яшчэ і сівы мудрэц, які даў паэту крылы, даў імя і зрок, даў, урэшце, ліру, «і ліра тая, пэўна, значыць штось».

Песня Айчыне, хоць і засталася недапетай па волі лёсу, нясе ў сабе навізну думак, суразмернасць зместу і формы, што, зрэшты, уласціва любому высокаму мастацтву, але ж ёсць у Міхася Рудкоўскага і яго трэцяя песня — «песня Каханай, з якой і ў нягодах быў шчасны!» Рамантычны тып кахання, прапанаваны паэтам, вызвалены ад цялеснай замілаванасці: у ім гарэнне душы, чалавечнасць любоўных адносін, узвышэнне інтымных сімвалаў, якім, здаецца, няма і не будзе канца. Жыццё і шчасце побач ідуць там, дзе іх праз церні і пакуты вядуць светлыя, шчырыя пачуцці, роднасць сэрцаў і духу. На гэтай няроўнай, выбоістай дарозе знікае ўсё ліхое, сціхае боль. Песня Каханай мае глыбокі лірычны зачын, трывалыя карані, якія з мораку летніх начэй прабіліся калісьці ў родным Востраве, але ўжо тады, у далёкім юнацтве, на небасхіле паэта завіхрыліся, праплылі першыя шэрыя хмурынкі:

Напэўна ж, у лірычнага героя Міхася Рудкоўскага быў свой ідэал дружбы і сяброўства, кахання і вернасці, які ён імкнуўся зразумець усё жыццё, і гэты ідэал ужо на самым пачатку быў ахоплены таемнасцю і рамантычнай узнёсласцю: «Тут, чорт вазьмі, у русалку верыш, як у суседаву дачку». Каханая ішла да яго з «цемры густых першародных лясоў», і той, да каго яна ішла, пазіраў на яе «з надзеяй адзінай — спаткаць твае шэрыя вочы, спаткаць твае ціхія рукі, спаткаць твае губы — каліны». Яна прыйшла, сустрэлася на маленькім паўстанку, «уся ў блакіце і сонцы», але хмурынкі тыя згушчаюцца больш і больш, крыўднае чакае расстанне з Каханай — аднаму не хопіць мужнасці вярнуць, паклікаць з пушчанскай цішы, другому штосьці перашкодзіць азірнуцца, і аднойчы з навярэджанай душы вырвецца горкае прызнанне:

І шкадую я
і не шкадую;—
не паправіць таго у жыцці:
адпусціў я цябе, маладую,
назаўсёды цябе адпусціў...

Рамантычная лірыка кахання, якая ўмясцілася ў прамежку паміж далёкімі па часе напісання «Баладай пра маю каханую» і пранізлівым, да болю адчайным вершам «Прыйдзі!», усё ж поўніцца чысцінёй пачуццяў, хараством і пяшчотай, выкліканых зачаравана-мройным вобразам любімай жанчыны. Яна, гэтая жанчына, прыходзіць уначы і дасвеццем, прыходзіць у сне і наяве, яна жыве ў кожным вясеннім і асеннім успаміне, і лірычнаму герою паэта ўсё зразумела: «Кахаць цябе — забыць сябе самога, згубіць цябе — у вечнай скрусе жыць, бадзяцца блудным ценем па дарогах». Сны, у якія прыходзіць Каханая, заўсёды фантасмагарычныя, імпульсіўныя і нейкія надта ж прарочыя:

Ці трэба гаварыць, што песня Каханай ад верша да верша, ад юнацкіх да сталых вёсен неўпрыкмет перарасла ў сапраўдны гімн каханню, да таго ж і асветленаму чацвёртай, і апошняй, песняй — «песняй Сонцу, каб людзям свяціла ўсёчасна, бясконца». У паэзіі Міхася Рудкоўскага сонца — не проста нябеснае цела, яно — крыніца нялёгкага шчасця, акрамя ўсяго іншага, гэта асаблівы прадмет пакланення і захаплення паэта, аб чым сведчыць, напрыклад, яго чароўная «Балада пра купальскае сонца». Язычніцтва тут, зразумела, ні пры чым, ды ўсё ж дух продкаў не раз ажыве ў вершах вандроўніка, пакліча да першаасноў, да вытокаў. «Вогнішчаў сотняў — не меней — грае язычніцкі Ян...» На ўзлессях зялёных «начлежнік, бадзяга бывалы» колісь сядзеў са Сварогам, кідаў карчы ў агонь і бачыў, як «стрэлаў дождж з гары пусціў Ярыла». Блукаючы, нібы «запознены Лель», у лясах, сярод красак і фарбаў лета, аднойчы паэт спыніцца каля крыніцы, на мяжы адвечнае зямлі, вады і неба, развяжа кайстру, і на яго «чале яшчэ адной маршчынкай ляжа дума».

Песня Сонцу — зноў жа, метафара, абагульнены вобраз хараства, а складаецца яна з дзівосна інструктаваных паэтычнымі тропамі вершаў пра беларускую прыроду. Міхась Рудкоўскі не маляваў проста пейзажы: на фоне ялін, сосен і бяроз праходзяць «горычы ўчарашнія і боль, і не гняце нішто мяне, не мучыць». Прыгажосць бацькоўскай зямлі лечыць, вызваляе ад змрочных дум, вяртае да радасці жыцця. Эстэтыка пейзажнай лірыкі для паэта — у ачышчэнні душы, абнаўленні пачуццяў, і яна прасціраецца далёка за межы родных ваколіц і аселіц. Многія творцы Брэстчыны складалі, часам і неблагія, панегірыкі Белавежскай пушчы, але пальма першынства, слава адкрыцця яе шырокаму чытачу, безумоўна, належыць Міхасю Рудкоўскаму. Вершаў, прысвечаных Белавежы — старажытнаму і да канца не асэнсаванаму краю, у паэта вельмі шмат, і кожны з іх лепшы за папярэдні — «Балада пра пушчанскі спакой», «Апошні блакітны алень», «Зубр-адзінец», «Буслы», «Лясная элегія», «У лясах», нарэшце, у нейкай ступені вызначальны, праграмны верш «Чытаю па складах і думаю...»

Яшчэ неяк раней Міхась Рудкоўскі зазначыў: «Свет ўсё-такі стаіць на трох кітах: на дабраце, на працы, на любові», але, дарэчы, пра Турцыю. Марна думаць, што вершы паэта маюць быццам звужаныя рамкі, умяшчаюцца толькі ў аб'ём, акрэслены роднымі даляглядамі і той жа Белавежскай пушчай. Адкуль тады ў ягонай паэзіі Куінджы-геній і нерашучы Радэн, сляпы Гамер і глухі Бетховен, чысцюля Луі Пастэр і ўсемагутны Архімед? Далёка сягала думка паэта. Ён мог уздзець на сябе тогу лянівага рымскага Патрыцыя, асядлаць дон-кіхотаўскага Расінанта, на роўных паразмаўляць з Плініем Старэйшым. Ды нязменна з берагоў Грэнады і сонечнай Таўрыды, з касмічных вышынь («Балада пра камету») усе чатыры песні Міхася Рудкоўскага вяртаюцца на кругі свае, да родных вытокаў і крыніц.

Як бачна, даволі шырокая геаграфія паэтычных пошукаў змусіла творцу шукаць і новыя формы падачы матэрыялу. Акрамя традыцыйных ямбаў і харэяў ён карыстаецца верлібрам і белым вершам, дакладнай рыфмай і асанансамі, зломамі рытму і, як заўважыў Ул. Калеснік, «робіць гэта заўсёды з асцярогай, добраю мерай». Асвяжэнню зрокавых і славесна-гукавых вобразаў, ужыванню нечаканых метафар і алітэрацый садзейнічала плённая вучоба ў выдатных майстроў слова, творчае засваенне і асэнсаванне іх вопыту. Схільнасць да сімвалаў, маштабнасць бачання свету — гэта, безумоўна, ад А. Блока, элегія, санет, трыялет — ад М. Багдановіча, яркая метафарычнасць, вобразнасць пісьма — ад М. Танка, рамантыка дарог, чуйны водгук на галасы продкаў — ад Ул. Караткевіча. Ды самым лепшым настаўнікам Міхася Рудкоўскага, вядома ж, была зялёная бацькоўская зямля, дзе і сам паэт у ляску над Начанкай-ракою знайшоў свой вечны прытулак.

Тут, у лясах, на роднай Ганцаўшчыне, незабыўны Міхась Рудкоўскі знаходзіў росныя, сакавітыя словы, «бы ягады на голлі бруснічніку», і яны, тыя словы, «асыпаліся па вечарах за вёскай зіхоткімі знічкамі». Дзесьці тут кожны свой верш, што сам прасіўся з сэрца, ён сустракаў, быццам салдата з яго «незарубцованай ранай». Ды вось яшчэ. Слынны творца любіў паўтараць уласнае выслоўе: «Паэзія — пціца нябесная». I гэта — праўда. Светлая, чыстая душа паэта, падняўшыся ў нябёсы, як птах, самотна кружыцца «па-над полем стомлена пакорным», над рабінай і «верасу дымком», над забытым з восені стажком, кружыцца, на усе вякі неспатоленая, «над ляском, дзе журацца крыжы...» Там, на радзіме, створаны літаратурны музей Міхася Рудкоўскага і ягоным імем названа Востраўская сярэдняя школа.